Kuşların, bilhassa çok uzun menzilli göçler yapan kuş türlerinin yön bulma ve seyrüsefer yetenekleri çok uzun zamandır insanoğlunun dikkâtini çekmektedir. Her ne kadar bunu nasıl becerebildikleri uzun süre boyunca bir muamma olarak kalsa da yine de insan; posta güvercinleri örneğinde olduğu gibi binlerce yıldır bu yeteneği kendi çıkarları doğrultusunda kullanmayı başarmıştır ki gözlem ile öğrenme ve uyarlama da bizim türümüzün bir yeteneğidir.

Diğer taraftan kuşlardaki bu müthiş kabiliyetin kökenlerini anlayabilme dürtüsü ile kabaca son yarım asır için de belirli seviyede bir ilerleme sağlanabilmiş ve son beş-on sene içinde ise daha da ufuk açıcı bilgilerin elde edilebilmesiyle çok önemli ilerlemeler sağlanmıştır.

Pek çok omurgalı canlı gibi kuşlar da algılama açısından ağırlıklı olarak görüş yeteneklerine bağımlıdır ve bu doğrultuda, göçler esnasında görsel kerterizleri de değerlendirerek hareket ettikleri bilinmektedir. 1950-55 dönemindeki öncü araştırmalar günışığı şartlarında güneşin ve 1955-60 döneminde ise gece şartlarında yıldızların, kuşlar tarafından seyrüsefer için kullanıldığına yönelik ilk bulgulara ulaşılmıştı.

Bununla birlikte güneşin ve yıldızların görülemediği hava koşullarında da kuşların başarıyla yön bulabilmeye devam edebilmesi, sahip olabilecekleri muhtemel ilâve algılama yetenekleri üzerinde araştırmalar yapılması sonucunu doğurmuştu. Böylelikle kuşların kokuları, hava akımlarını, ses dalgalarını vs. kullanarak da seyir yapabildiği yönünde varsayımlar ortaya çıkmıştı. Günümüz itibarı ile üzerinde en yoğun olarak çalışılan saha ise kuşların "yeryüzünün manyetik alanını" da seyrüsefer amacıyla kullandığı varsayımıydı.

Aslına bakılırsa göçmen kuşların seyir esnasında dünyanın manyetik alanından yararlandığı fikri oldukça eski olup 160 sene kadar önce Alexander Theodor von Middendorf tarafından [1] öne sürülmüştü. Diğer taraftan bu kuramı destekleyebilecek deney ve ölçüm yeteneklerinin yakın zamana kadar mevcut olmaması sebebiyle söz konusu alandaki gerçek ilerlemeler ancak yakın zaman diliminde gerçekleştirilebilmiştir.

Uzun bir süre boyunca von Middendorf'un varsayımını gözlemleme ve ölçme imkânı gerek nazarî gerekse teknik yetersizler sebebiyle mümkün olamadıktan sonra 1960'ların ikinci yarısından itibaren kuşların manyetoalgılama yeteneklerinin varlığı çeşitli araştırmacılar (Wiltschko {1966-1972}, Schulten {1978}...) tarafından gösterilmeye ve söz konusu yeteneğin kuramsal bir temele oturtulmasına yönelik ilk çalışmalar ortaya konabilmeye başlanmıştır.

Resim.1) Kuşun gözüne [turuncu] giren fotonlar [mavi] retinanın bâzı kök yapı çiftlerinden meydan geldiği düşünülen bölümüne [siyah daire] yönlendirilir. B yerin manyetik alanıdır. Kök yapı çiftleri iki elektron dönüsünden (sarı daireler) meydan gelir. Bir elektron, atomik dönüden (lacivert daire) kaynaklanan yönbağımlı kenetlenme etkileşimine mâruzdur. Şimdilik retinada kök yapı çiftlerini neyin meydana getirdiği bilinmemektedir. Bu işlem dizisi kuş retinasının küçük bir bölümünde meydan gelir ve kuşun yer manyetik alanını görebilmesini(!) sağlar.[4]

Bu dönemden sonra sürdürülegelen kapsamlı araştırmalar bilhassa son birkaç sene içerisinde söz konusu yeteneğin açıklanabilmesinde önemli ilerlemeler elde edilebilmesine olanak sağladı. Bu doğrultuda Kuvantum Mekaniği ile Biyolojiyi birleştiren Kuvantum Biyolojisi olarak adlandırılan yepyeni bir bilim sahası da ortaya çıkmış oldu.

Her ne kadar araştırmalar hâlen sürmekte olsa da kuşların manyetoalgılama yeteneklerinin sahip oldukları biyolojik bir "kuvantum pusula" vasıtasıyla işlediği ve bu mâhlukların dünya manyetik alanını gözleriyle görebildikleri yönündeki yeni bulgular oldukça güçlüdür.

Bu ilgi çekici mevzuyu, tâkip etmesi kuvvetle muhtemel yazılardan birinde, doğrudan denizaltılara bağlayacağımızdan emin olabilirsiniz...